Ochrona fizyczna materiałów jądrowych

Dodane przez admin dnia 06/17/2004 w kategorii Broń | Czytaj komentarze

W dniu 26 października 1979r. Podpisana została Konwencja o ochronie fizycznej materiałów jądrowych. Państwa – Strony Konwencji podpisując ją dały wyraz rosnącemu już wówczas poczuciu zagrożenia powodowanemu przez ewentualność wykorzystania materiałów jądrowych do celów przestępczych. Trzeba bowiem zauważyć, iż jedyną ochroną przed tragicznymi skutkami użycia broni jądrowej jest utrudniony dostęp do niej. Postępujący wraz z rozwojem technologii zbrojeniowych proces zmniejszania wymiarów wszelkich rodzajów uzbrojenia prowadzi do sytuacji, w której jest niewielkich rozmiarów urządzenia może spowodować ogromne szkody.

Istotnym aspektem tego zagadnienia w odniesieniu do materiałów jądrowych jest fakt, iż nie muszą mieć one postaci broni, żeby zostać w takiej roli użyte. Nie jest konieczne konstruowanie bomby atomowej, aby dokonać skażenia środowiska na ogromną skalę – wystarczającą, aby zagrozić życiu i zdrowiu ludzkiemu. Trzeba przy tym pamiętać, iż w przeciwieństwie do wielu innych rodzajów broni materiały atomowe pozostawiają po sobie strefy skażone, których rekultywacja i przywrócenie do stanu sprzed ataku zajmuje dziesiątki lub setki lat. Półokres rozpadu pierwiastków radioaktywnych to czas, który sprawia, iż zagrożenie efektami użycia materiałów jądrowych jest znacznie większe niż w wypadku broni konwencjonalnej. Również ilość form, jakie może przyjąć „użycie” materiałów jądrowych jest znacznie większa niż w wypadku broni konwencjonalnej.

Preambuła omawianego dokumentu dotyka problemu, jakim jest pogodzenie stosowania energii atomowej w celach pokojowych oraz wykorzystania materiałów jądrowych do produkcji broni masowej zagłady. Państwa – Strony Konwencji uznają wzajemnie swoje prawo do rozwijania i stosowania energii jądrowej w celach pokojowych. Wyraziły również swoje przekonanie o konieczności ułatwienia współpracy międzynarodowej w tej dziedzinie.

Właściwy cel podpisania Konwencji znajduje się jednak w drugiej części preambuły. Zawiera ona bowiem deklarację, iż ma ona służyć unikaniu zagrożenia, jakie może wyniknąć z bezprawnego zawładnięcia materiałami i ich użycia.

Art. 1 Konwencji zawiera definicje terminów „materiał jądrowy”, „uraz wzbogacony o izotop 235 lub 233” oraz „międzynarodowy transport materiałów jądrowych”.

W art. 2 Konwencji określony został zakres stosowania Konwencji. Zgodni z jego postanowieniami Konwencje stosuje się do materiałów jądrowych używanych do celów pokojowych podczas ich międzynarodowego transportu. Art. 2 pkt 2 rozszerza zakres stosowania Konwencji do materiałów jądrowych używanych w celach pokojowych będących w trakcie użytkowania, składowania i transportu wewnątrz kraju (z wyłączenie art.3, 4 i 5 ust. 3). Żadne z postanowień Konwencji nie może ograniczać suwerennego prawa każdego z Państw – stron do użytkowania, składowania i transportu materiałów jądrowych używanych w celach pokojowych wewnątrz kraju.

Artykuły od 3 do 6 określają obowiązki państw – stron w zakresie współpracy w dziedzinie ochrony fizycznej materiałów jądrowych. Art. 3 stanowi, iż państwa mają obowiązek podjąć odpowiednie kroki w stopniu praktycznie możliwym, aby podczas międzynarodowego transportu materiałów jądrowych materiały te – znajdujące się na jego terytorium lub pod jego jurysdykcją – były ochraniane na poziomie określonym w załączniku 1 do Konwencji ( załączniki do Konwencji stanowią zgodnie z art. 15 jej integralną część; określają one sposoby ochrony stosowne dla 3 kategorii materiałów jądrowych oraz tabelę kategoryzującą te materiały).

Art. 4 mówi, iż żadne państwo strona nie będzie eksportować, importować ani zezwalać na eksport czy import materiałów jądrowych o ile nie otrzyma zapewnień o tym że podczas transportu będą ona zabezpieczone zgodnie z wymogami załącznika nr 1. Przepisy wymagające otrzymania zapewnień dotyczą również zezwolenia na tranzyt materiałów jądrowych przez terytorium państwa – strony między krajami, które nie są stronami Konwencji. Ochronę na odpowiednim wg załącznika nr 1 poziomie ma państwo obowiązek zapewnić również materiałom jądrowym transportowanym z jednej części państwa do innej przez międzynarodowe wody oraz międzynarodową przestrzeń powietrzną. Państwo strona odpowiedzialne za otrzymanie zapewnień o odpowiednim poziomie ochrony ma obowiązek określić i z uprzedzenie poinformować państwa, przez których terytoria jest przewidziany tranzyt materiałów jądrowych. Odpowiedzialność za uzyskanie powyższych zapewnień przez państwo eksportujące może być w drodze wzajemnego porozumienia przeniesiona na państwo importujące. Żadne z postanowień Konwencji nie może być – zgodnie z art. 4 pkt. 7 – interpretowane jako ograniczające w jakikolwiek sposób suwerenność terytorialną lub jurysdykcję państwa.

Postanowienia art. 5 określają sposoby bezpośredniej współpracy państw. W myśl jego postanowień państw – strony określą i powiadomią się wzajemnie (bezpośrednio lub poprzez Międzynarodową Agencję Energii Atomowej) o swoim organie centralnym oraz punkcie kontaktowym odpowiedzialnym za ochronę fizyczną materiałów jądrowych oraz koordynację działań w dziedzinie ochrony oraz odzyskania i innych środków interwencji na wypadek bezprawnego przemieszczania, użycia lub przetworzenia materiałów jądrowych lub w wypadku realnej groźby powyższych. Państwa – strony są również zobowiązane do współpracy w wypadku zaistnienia któregokolwiek z wymienionych czynów bądź ich groźby. W szczególności państwa będą:

• informować zainteresowane państwa (a w razie konieczności organizacje międzynarodowe) o kradzieży, rabunku lub innym bezprawnym zawładnięciu albo o realnej groźbie powyższych;
• wymieniać wzajemnie informacje pomiędzy sobą oraz z organizacjami międzynarodowymi w celu zabezpieczenia zagrożonych materiałów jądrowych, sprawdzenia całości kontenerów lub odzyskania bezprawnie zawładniętych materiałów;
• koordynować swoje działania drogą dyplomatyczną lub innymi uzgodnionymi kanałami;
• udzielać pomocy w razie zwrócenia się o nią;
• zapewniać zwrot materiałów skradzionych lub zagubionych w wyniku wyżej wymienionych zdarzeń.

Szczegółowe formy współpracy mają zostać określone przez zainteresowane strony. Państwa powinny również konsultować się – bezpośrednio lub poprzez organizacje międzynarodowe – w celu pozyskiwania informacji dotyczących tworzenia, utrzymywania i doskonalenia systemów ochrony fizycznej materiałów jądrowych w transporcie międzynarodowym. Konwencja stanowi również w art. 6, iż państwa podejmą odpowiednie środki do zapewnienia poufności wszelkich informacji otrzymanych w związku ze współpracą na podstawie Konwencji. Przepis ten odnosi się również do informacji przekazywanych organizacjom międzynarodowym. Na mocy Konwencji nie może być wymagane od państwa przekazanie jakichkolwiek informacji na ujawnienie których nie zezwala jego ustawodawstwo wewnętrzne, lub których ujawnienie mogłoby zagrozić bezpieczeństwu tego państwa albo ochronie fizycznej materiałów jądrowych.

Art. 7 Konwencji określa jakie czyny w myśl jej postanowień są przestępstwami. Działanie umyślne będące:

• aktem nielegalnego pozyskania, posiadania, używania, przekazywania, przetwarzania, pozbycia się lub rozproszenia materiałów jądrowych, które może powodować śmierć lub ciężkie uszkodzenie ciała albo znaczne szkody materialne;
• kradzieżą lub rabunkiem;
• przywłaszczeniem lub pozyskaniem w drodze oszustwa;
• aktem żądania wydania pod groźbą użycia siły lub przy użyciu siły albo jakiejkolwiek innej formy zastraszania;
• groźbą użycia materiałów jądrowych;
• groźbą kradzieży lub rabunku dla zmuszenia osób fizycznych lub prawnych, organizacji międzynarodowych lub państwa do podjęcia albo powstrzymania się od podjęcia jakiegokolwiek działania;
• usiłowaniem popełnienia któregokolwiek z wymienionych czynów;
• aktem będącym współuczestnictwem w którymkolwiek z wymienionych czynów
• będzie przez każde z państw – stron określone jako przestępstwo w jego ustawodawstwie wewnętrznym i zostanie poddane odpowiednim karom uwzględniającym ciężki charakter wymienionych przestępstw.

Na mocy art. 8 państwo – strona ma obowiązek zastosowania środków niezbędnych dla ustanowienia jego jurysdykcji w danej sprawie w wypadku:

• popełnienia przestępstwa na terytorium danego państwa lub na pokładzie statku albo samolotu zarejestrowanych w tym państwie;
• domniemanego popełnienia przestępstwa przez osobę będącą obywatelem danego państwa.

Państwo – strona stosuje również środki niezbędne do ustanowienia jego jurysdykcji w wypadku, w którym podejrzany sprawca czynu przestępczego przebywa na jego terytorium, a państwo to nie dokonuje jej ekstradycji. Na mocy art. 10 państwo takie dokona bez żadnych wyjątków i nieuzasadnionego opóźnienia przekazania sprawy kompetentnym organom do wszczęcia postępowania karnego zgodnie ze swoim prawodawstwem. O wynikach takiego postępowania państwo – strona ma obowiązek w miarę możliwości informować bezpośrednio zainteresowane państwa, jak również depozytariusza, który z kolei informuje wszystkie państwa. Przepisy te nie obowiązują w sytuacji, kiedy postępowanie dotyczy materiału jądrowego wykorzystywanego w celach pokojowych wewnątrz kraju, a domniemany sprawca i materiał jądrowy pozostają na terytorium państwa – strony, w którym przestępstwo zostało popełnione. Konwencja nie wyłącza jakiejkolwiek jurysdykcji wykonywanej na podstawie ustawodawstwa krajowego danego państwa.

Poza państwami, które swoją jurysdykcję ustanowić mogą na mocy wyżej wymienionych przepisów, każde państwo – strona może ustanowić swoją jurysdykcję jeśli jest uczestnikiem w transporcie materiałów jądrowych jako ich eksporter bądź importer.

Art. 9 nakłada na państwa – strony obowiązek podjęcia odpowiednich, zgodnych z wewnętrznym ustawodawstwem, środków w celu zapewnienia obecności domniemanego sprawce przestępstwa dla celów przeprowadzenia postępowania sądowego lub ekstradycji, o ile osoba taka przebywa na terytorium państwa.

Art. 11 stanowi, iż odnośnie dokonywania przez państwa – strony ekstradycji, przepisy konwencji uważa się za objęte dotychczas zawartymi umowami ekstradycyjnymi. Państwa – strony włączą te przestępstwa do każdej zawieranej w przyszłości umowy o ekstradycji. Jeśli państwo za podstawę ekstradycji uważa umowę, może w braku takiej umowy z państwem składającym wniosek o ekstradycję uznać według swego uznania za podstawę prawną ekstradycji. Ekstradycja podlega warunkom przewidzianym przez prawo państwa wezwanego. Państwa, które nie uzależniają ekstradycji od istnienia umowy uznają przestępstwa z art. 7 Konwencji za przestępstwa podlegające ekstradycji z zastrzeżeniem warunków przez państwo wezwane. Dla celów ekstradycji każde z przestępstw z art. 7 uważa się za popełnione na terytorium wszystkich państw – stron zobowiązanych do ustanowienia swojej jurysdykcji.

Zgodnie z postanowieniami art.. 12 każda osoba, w stosunku do której podejmowane jest postępowanie w związku z przestępstwem z art. 7 będzie miała zagwarantowane sprawiedliwe traktowanie we wszystkich stadiach postępowania.

W związku z postępowaniem karnym wobec domniemanego sprawcy przestępstwa państwa strony mają obowiązek udzielać sobie pomocy włącznie z dostarczeniem dowodów niezbędnych w dochodzeniu. W wypadku takiej współpracy obowiązuje prawo państwa wezwanego. Obowiązki takie nakłada na państwa – strony art. 13 Konwencji ust.1. Jego postanowienia nie naruszają zobowiązań w ramach innej umowy regulującej lub mającej regulować te kwestie pomiędzy państwami.

Obowiązek informowania i dzielenia się informacjami nakłada na państwa także art. 14. Mówi on, iż mają obowiązek informować depozytariusza Konwencji o swoich przepisach i ustawach, które dotyczą wejścia Konwencji w życie. Depozytariusz będzie okresowo informować o tym wszystkie państwa – strony.

Spory dotyczące wykładni lub stosowania Konwencji powinny być rozstrzygane w drodze negocjacji lub innych pokojowych środków regulowania sporów akceptowanych przez wszystkie strony sporu. O ile na tej drodze nie jest możliwe poddaje się go arbitrażowi lub kieruje do rozstrzygnięcia do. W przypadku, gdy spór zostaje poddany arbitrażowi i w ciągu 6 miesięcy nie jest możliwe osiągnięcie porozumienia, każda ze stron może zwrócić się do Przewodniczącego Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości lub Sekretarza Generalnego ONZ o wyznaczenie 1 lub więcej arbitrów. W przypadku sprzecznych próśb pierwszeństwo ma prośba skierowana do Sekretarza Generalnego ONZ. Każde z Państw stron może oświadczyć podczas procesu ratyfikacji, przyjęcia, podpisania lub zatwierdzenia konwencji, że nie uważa się za związane powyższymi postanowieniami. W stosunku do takiego państwa pozostałe państwa strony nie są związane tymi postanowieniami. Każde państwo, które zgłosiło takie zastrzeżenie, może w każdej chwili wycofać je zawiadamiając o powyższym depozytariusza.

Każde z państw – stron może zaproponować poprawki do Konwencji. Przedstawić je należy depozytariuszowi, którego obowiązkiem jest rozesłanie propozycji do wszystkich państw – stron. W razie żądania ze strony większości stron zwołania konferencji w celu przedyskutowania zgłoszonych propozycji, depozytariusz zaprasza wszystkie strony na taką konferencję. Poprawka przyjęta większością 2/3 wszystkich państw – stron będzie niezwłocznie przekazana wszystkim stronom. Poprawka wchodzi w życie w 30 dni po przekazaniu dokumentów jej ratyfikacji, przyjęcia lub zatwierdzenia przez 2/3 państw.

Zgodnie z art. 18 Konwencja została otwarta do podpisu 3 marca 1980r w siedzibie ONZ w Nowym Jorku oraz w siedzibie Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej w Wiedniu. Podlega ratyfikacji, przyjęciu lub zatwierdzeniu. Konwencja jest dokumentem otwartym. Przystąpić do niej mogą wszystkie państwa. Co więcej, Konwencja jest otwarta do podpisu również dla wszystkich organizacji międzynarodowych, o ile zostały one utworzone przez suwerenne państwa (art. 18 pkt 4 ppkt a)) . W zakresie swoich kompetencji organizacje te we własnym imieniu korzystają z praw oraz wykonują obowiązki wynikające z Konwencji. Przystępując do Konwencji organizacja musi przedłożyć oświadczenie dotyczące jej państw członkowskich oraz wskazanie artykułów Konwencji, które w jej wypadku nie mają zastosowania. Poza prawem jej państw członkowskich organizacja nie ma prawa do głosowania.

Dokumenty ratyfikacyjne składane mają być depozytariuszowi Konwencji, którym jest Dyrektor Generalny Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej. Konwencja weszła w życie 30 dnia po złożeniu 21 dokumentu ratyfikacyjnego, tj. 8 klutego 1987r. Została zarejestrowana przez Międzynarodową Agencję Energii Atomowej w dniu 23 lutego 1987r. Konwencja wchodzi w życie również po upływie 30 dni od złożenia stosownych dokumentów ratyfikacji, przyjęcia lub zatwierdzenia przez każde z państw składających dokumenty ratyfikacyjne po złożeniu 22 ratyfikacji. Ostatnia zmiana statusu Konwencji nastąpiła w dniu 12 września 2003r., kiedy to do Konwencji przystąpił Afganistan. Konwencja może zostać wypowiedziana w drodze pisemnego oświadczenia składanego depozytariuszowi.
Wypowiedzenie to staje się skuteczne po upływie 180 dni od jego złożenia.

Po upływie 5 lat od daty wejścia w życie Konwencji przewidziana została konferencja przeglądowa w celu stwierdzenia zgodności preambuły oraz części merytorycznej i załączników z aktualną sytuacją (1) . W okresach nie krótszych niż 5 lat większość państw – stron może spowodować zwołanie dalszych konferencji w tym samym celu.

Polska stała ratyfikowała konwencję i jest jej stroną od momentu wejścia dokumentu w życie. Ponadto należy zaznaczyć, że Polska przyjmowała również regulacje wewnętrzne dotyczące ochrony materiałów jądrowych. Dokumenty, które zawierają przepisy w tej kwestii to: ustawa z dnia 29 listopada 2000r. – Prawo atomowe (Dz. U. z 2001 r. Nr 3, poz. 18); ROZPORZĄDZENIE RADY MINISTRÓW z dnia 31 lipca 2001 r. w sprawie ochrony fizycznej materiałów jądrowych (Dz. U. z dnia 31 sierpnia 2001 r.) na podstawie ustawy z dnia 29 listopada 2000r. – Prawo atomowe; ZARZĄDZENIE PREZESA PAŃSTWOWEJ AGENCJI ATOMISTYKI z dnia 19 czerwca 1989 r. w sprawie szczegółowych wymagań i warunków bezpieczeństwa jądrowego i ochrony radiologicznej (M.P. z dnia 27 lipca 1989 r.) na podstawie art. 4 ust. 4 ustawy z dnia 4 kwietnia 1986 r. – Prawo atomowe (Dz. U. Nr 12, poz. 70 i z 1987 r. Nr 33, poz. 180).

Warto zwrócić uwagę na kilka kwestii podczas analizowania dokumentu jakim jest Konwencja. Na podkreślenie zasługuje fakt użycia w art. 7 pkt1 ppkt e) pppkt ii) sformułowania popełnienia przestępstwa (…) dla zmuszenia osób fizycznych lub prawnych, organizacji międzynarodowych lub państwa do podjęcia albo powstrzymania się od podjęcia jakiegokolwiek działania. Jest to sformułowanie charakterystyczne dla przeważającej większości dokumentów międzynarodowych, które dla swoich potrzeb definiują działania terrorystyczne. Podejmowanie działań w postaci użycia siły lub groźby użycia siły w celu zmuszenia do podjęcia bądź zaniechania podjęcia jakiegoś działania jest jedną z integralnych cech określając działania nazywane działaniami terrorystycznymi.

Kolejnym zagadnieniem, nad którym warto się zatrzymać, są motywacje, które prowadzą do podpisywania dokumentów takich jak omawiana Konwencja. Wraz ze wzrostem międzynarodowej współpracy grup przestępczych zmienia się skala wysiłku i płaszczyzna zwalczania ich działań. Ostatnie wydarzenia na arenie międzynarodowej, w tym zamach z 11 września 2001r. dowiodły, że nie wystarczają w najmniejszym stopniu uregulowania wewnątrzpaństwowe. Bez współpracy międzynarodowej, bez szczegółowych przepisów dotyczących bezpieczeństwa przewozu, kontroli transportu materiałów uznawanych za szczególnie niebezpieczne nie będzie możliwości zapewnienia bezpieczeństwa na szeroką skalę. Jedna strefa kontroli, tworzona przez jedno państw – na jego własnych granicach – to za mało. W obliczu miniaturyzowania najgroźniejszych broni – w tym konstruowanych z użyciem materiałów jądrowych – zwiększa się ryzyko wykradzenia ich i użycia w celach przestępczych. Szczególnie zaś w wypadku substancji radioaktywnych pamiętać należy o długofalowych skutkach użycia takich substancji oraz o tym, że nie trzeba wybuchu jądrowego, że wystarczy poważne skażenia środowiska, którego konsekwencje odczuwać będą nawet kolejne pokolenia…

 

autor: Krzysztof Liedel
Nadkomisarz mgr Krzysztof Liedel jest wykładowcą w Colegium Civitas oraz na Akademii Obrony Narodowej, pracuje także w Miedzyresortowym Centrum do Spraw Zwalczania Przestępczości Zorganizowanej i Międzynarodowego Terroryzmu.

___________________
(1) Konferencja taka odbyła się w dniach 29.09 – 01.10. 1992r.; uczestniczyło w niej 35 państw – stron (http://www.iaea.org/worldatom/Documents/Legal/cppn.shtml)