Hagana – artykuł

Dodane przez admin dnia 09/21/2004 w kategorii Organizacje terrorystyczne | komentarze

Ruch syjonistyczny w miarę swojego rozwoju i zwiększającej się liczby przybywających Żydów do Palestyny, w miejscowej ludności arabskiej zaczął budzić obawy i wrogość. Pierwsze ataki na Żydów rozpoczęły się w 1908 r. i były kontynuowane w latach następnych. Ataki te, do 1920 r. nie miały charakteru pogromów, lecz incydentów wymierzonych w pojedynczych Żydów, jednak ich liczba budziła poważne zaniepokojenie w Yishuv(1). Postanowiono o utworzeniu oddziałów, które byłyby zdolne do obrony ludności żydowskiej na terenie Palestyny. Syjoniści chcieli mieć prawo do obrony w „żydowskiej siedzibie narodowej”.

Hagana została utworzona w 1920 r. jako zbrojna organizacja żydowskiej samoobrony. Jej założycielami byli m.in.: Włodzimierz Żabotyński, Eliayahu Golomb. Pierwsze próby angażowania się Żydów skupionych wokół Hagany i Włodzimierza Żabotyńskiego były nieudane. Chciał on, aby Hagana została uformowana, w taki sposób by wszyscy żydowscy mieszkańcy Palestyny stali się częścią jej wojskowego aparatu. Pierwotnie składała się ona z pojedynczych oddziałów w różnych miastach i osadach w całej Palestynie. Struktura organizacyjna w Haganie zaczęła budzić spory, gdy członkowie elitarnej grupy Ha Shomer wysunęli wniosek, aby Hagana stała się niezbyt liczną, mobilną organizacją zbrojną. Lider Hagany Eliyahu Golomb nalegał na masowy charakter Obrony, wniosek ten poparli przywódcy Histadrut(2) wyniku, czego Ha Shomer odłączył się od Hagany i pozostawał od niej niezależny aż, do 1929 r.

4 kwietnia 1921 doszło do manifestacji antsyjonistycznej, oraz poparcia świeżo koronowanego w Damaszku króla Fajsala. W żydowskiej części Jerozolimy nie było żadnych oddziałów Hagany, gdyż większość jej mieszkańców sprzeciwiała się syjonizmowi i nie chciała być utożsamiana ze znienawidzonymi syjonistami. Wybuchły zamieszki, oddział Żabotyńskiego nie zdążył zainterweniować, w ich wyniku, sześciu Żydów zostało zabitych, 211 rannych i dwie kobiety zostały zgwałcone. Akcja odwetowa Hagany pociągnęła za sobą śmierć czterech Arabów i 21 rannych. Armia brytyjska doskonale wiedziała o utworzeniu zbrojnej żydowskiej grupy nie tylko poprzez informatorów, Włodzimierz Żabotyński prowadził ze swoim oddziałem ćwiczenia wojskowe na zboczach Góry Oliwnej. Jedyną szansa na pełną ochronę dla żydowskich mieszkańców Palestyny było przeistoczenie się Hagany w całkowicie konspiracyjny, podziemny oddział. Przyczyną przejścia do utajnienia działań Hagany były wydarzenia z 192 1r. w Jaffie. Starcie uliczne żydowskich komunistów i żydowskich laburzystów rozpędzone dodatkowo przez oddział brytyjski zostało odebrane przez arabskich mieszkańców jako atak na nich. Rozpoczęły się zamieszki w Jaffie i zabijanie przypadkowych Żydów, śmierć poniosło 40 osób. W listopadzie 1921 r. egzekutywa Agencji Żydowskiej rozpoczęła siedmiomiesięczna zbiórkę funduszy dla Hagany w Stanach Zjednoczonych. Organizacja finansowana była przez amerykańskich i europejskich Żydów, siedziba funduszu Hagany mieściła się w Karlsbadzkie. Organizacja w swojej działalności hołdowała zasadzie havlaga (opanowania), która zabraniała akcji zaczepnych i odwetowych, skupiając się na obronie atakowanych kibuców, wiosek czy dróg, którymi podróżowali Żydzi. Nowe antysyjonistyczne zamieszki wybuchły w 1929 r. w Hebronie, w proteście dla rosnącego znaczenia żydowskiej społeczności, jak również dzięki pogłoskom o przejęciu przez Żydów świętych dla Arabów miejsc w Jerozolimie. W starciach zginęło 133 Żydów. Dzięki temu wydarzeniu szeregi Hagany w znaczący sposób uległy zwiększeniu. Broń, którą dysponowała organizacja pochodziła głównie z importu, rozpoczęły w tym czasie działalność także tajne warsztaty służące do produkcji broni w Palestynie. Po dojściu do władzy Hitlera, rozpędu nabrała emigracja żydowska z krajów europejskich do Palestyny. Yishuv w ciągu pięciu lat podwoiła swoją wielkość z 174,000 w 1931 r. do 384,000 w końcu 1936 r. W 1937 r. Hagana wysłała swojego przedstawiciela Feviela Poleska do Rzeszy Niemieckiej z propozycją współpracy. Organizacja żydowska miałaby informować rząd niemiecki o działaniach wywiadu brytyjskiego, w zamian strona niemiecka miała ułatwić syjonistyczną kolonizację Palestyny poprzez ułatwienia emigracyjne niemieckich Żydów. Feibel Folkes poinformował Adolfa Eichmana, iż: „Żydowskie nacjonalistyczne kręgi bardzo zadowolone są z radykalnej niemieckiej polityki, dzięki niej populacja żydowska powiększa się i tym samym w najbliższej przyszłości może przewyższyć liczebnie Arabów(3)”. W tym samym roku Adolf Eichman odwiedził Palestynę jako specjalny gość Hagany. W tym czasie naziści pozwolili Haganie na organizację i budowę obozów szkoleniowych dla jej oddziałów w III Rzeszy(4). Arabowie sprzeciwiając się masowemu napływowi Żydów rozpoczęli powstanie, w 1936 które trwało do 1939 r. W trakcie tych zamieszek w latach 1936-1939 zostało zabitych prawie 500 Żydów. Z jednej strony sprowokowało to rząd brytyjski do wyznaczenia Komisji Królewskiej prowadzonej przez lorda Roberta Peela której zadaniem miało być rozwiązanie problemu palestyńskiego, z drugiej strony było przyczyną podziału w Haganie. W 1937 r. widząc całkowite fiasko działalności organizacji, odłączyła się od niej grupa z Abrahamem Tehomi i Włodzimierzem Żabotyńskim, którzy uważali za zbyt zachowawczą działalność Obrony, tworząc ekstremistyczną grupę Irgun Cwai Leumi. Według przywódców Hagany, głównie Golomba organizacja ta, miała stanowić składową, oficjalną część ruchu syjonistycznego, dlatego sprzeciwiali się oni działalności grup terrorystycznych, które się uniezależniły i których działalność mogła mieć ujemny wpływ na stosunek rządu brytyjskiego do utworzenia państwa żydowskiego w Palestynie. Hagana rozwinęła się z luźnych i słabych oddziałów o charakterze policyjnym do dobrze zorganizowanej armii. Mimo, iż oficjalnie Hagana przez brytyjskie władze została wyjęta spod prawa, jednak względem jej nie podejmowano zatrzymań członków. gdyż była uważana jako umiarkowana organizacja, która sprzeciwiała się atakom na arabskich cywili. W czasie rozpoczynającej się II wojny światowej Hagana zobowiązała się do nie podejmowania żadnych działań zbrojnych względem oddziałów brytyjskich stacjonujących w Palestynie. W 1945 r. Ben Gurion widząc niechęć rządu brytyjskiego do ustanowienia państwa żydowskiego, wraz z terrorystycznymi oddziałami Irgun Cwai Leumi i Lohamei Herut Israel rozpoczął walkę z oddziałami mandatowymi w ramach „żydowskiego ruchu oporu”. W 1941 Hagana utworzyła w pełni uzbrojony i zmobilizowany pułk – Palmach. Po krwawym zamachu Irgunu na Hotel Król Dawid w Jerozolimie Hagana wystąpiła z „żydowskiego ruchu oporu”(5), dodatkowo wielokrotnie prowadziła działania przeciwko żydowskim ekstremistom. Tajna emigracja, która przybrała na sile po II wojnie światowej cieszyły się sympatią opinii światowej. Pomimo nadzoru brytyjskich władz 65 łodzi transportowych w bardzo krótkim czasie przetransportowało do Palestyny 70 tysięcy Żydów. Po II wojnie światowej przywódcy Hagany zrozumieli, że nadszedł już czas na ustanowienie państwa żydowskiego, genezą odejścia organizacji od zasady havlaga, było wycofanie się oddziałów armii brytyjskiej z terenów Palestyny i oddanie jej statusu prawnego pod obrady Organizacji Narodów Zjednoczonych. W chwili pozytywnego dla Żydów rozstrzygnięcia na forum ONZ-tu w 1947 r. Hagana przejmowała w wielu miejscach ideologię rewizjonistyczną. Nacjonalizm i szowinizm reprezentowany dotąd oficjalnie jedynie przez skrajne organizacje stał się podstawowym bodźcem w działaniu dla głównej zbrojnej organizacji żydowskiej w Palestynie. Strategia Hagany która wcześniej obejmowała ochronę żydowskich osiedli, wiosek, kibuców i dróg komunikacyjnych miedzy nimi, od tego momentu rozpoczęła działania w przejmowaniu terenu wydzielonego przez ONZ pod przyszłe państwo arabskie, jak również międzynarodowej strefy Jerozolimy oraz pustynię Negev. Podział Palestyny który oficjalnie został, przyjęty przez główny nurt syjonistów był zręcznym posunięciem propagandowym. Już kilka lat wcześniej Ben Gurion zapowiadał: „Gdy staniemy się siłą dzięki utworzeniu własnego państwa, obalimy podział i zajmiemy całą Palestynę. Państwo nasze będzie tylko początkiem w realizacji syjonizmu, jego zadanie będzie polegało na przygotowaniu dalszej ekspansji. Państwo będzie musiało wykonać to zadanie nie przez wygłaszanie kazań, ale dzięki karabinom maszynowym(6). Od końca lat 30-tych takie wypowiedzi były bardzo często słyszane z ust przywódcy syjonistów. „Nie sugerujemy, że teraz przedstawiamy nasz ostateczny cel, który sięga o wiele dalej, niż cel rewizjonistów – którzy sprzeciwiają się podziałowi. Jestem nie chetny by zrezygnować z wielkiej wizji, ostatecznej wizji która jest organiczną, duchową i ideologiczna częścią składową moich…syjonistycznych pragnień”(7). Mówił także: „Niepełne żydowskie państwo nie może być końcem, ale dopiero początkiem. Nie możemy poprzestać na tym, możemy osiąść w innych częściach tego kraju i regionu”(8). Najpełniej przyszłe ekspansywne plany Ben Guriona zostały wyrażone w 1938r., gdy mówił: „Granice syjonistycznych pragnień zawierają południowy Liban, południową Syrię, całą Cis-Jordanię i Synaj”(9). Takie przedstawienie faktów budzi w izraelskim społeczeństwie sprzeciw, syjonistyczna historiografia przedstawiała przez lata pełne uznanie Bena Guriona dla planu podziału. Od początku lat 80-tych ubiegłego wieku trwa spór wśród historyków izraelskich, gdzie „nowi historycy” zaprzeczają wizji historii przedstawianej dotychczas w Izraelu(10). Te syjonistyczne pragnienia mogły być realizowane jedynie poprzez wyeliminowanie arabskiej populacji Palestyny. Józef Weitz przewodniczący Departamentu Osadnictwa Agencji Żydowskiej przedstawiał te plany mówiąc: „Między nami musi być jasne, że nie może być żadnego pokoju między dwoma narodami w tym kraju. Nie osiągniemy naszego celu, jeżeli Arabowie nadal będą w tym kraju. Jedynym wyjściem jest przeniesienie wszystkich Arabów do sąsiednich państw. Ani jedna wieś, ani jedna osada nie powinna się ostać”(11). Od października 1947 r. Hagana została w pełni zmobilizowana, rozpoczynając walkę z paramilitarnymi oddziałami palestyńskich Arabów. Był to okres, kiedy kampania terroru wymierzona został nie w sposób jednostkowy i incydentalny, lecz jako szeroko zakrojona akcja o podstawie nacjonalistycznej mająca na celu „wyczyszczenie” Palestyny z ludności nie-żydowskiej. 18 grudnia 1947r. w oddział Hagany zaatakował wioskę al–Khisas, zginęło 10 osób a 5 zostało rannych. Większość to kobiety i dzieci, które zginęły od ataku granatami i karabinami maszynowymi(12). W nocy z 31 grudnina 1947 na 1 stycznia.1948, została zaatakowana wieś Balad Esh-Sheikh przez silny oddział Hagany, który wszedł do wsi ubrany w stroje arabskie. Wrzucano granaty do domów, zginęło 14 Arabów, w tym 10 kobiet i dzieci, 11 osób zostało rannych(13). 30-31 stycznia 1947 wieś Balad al-Shaikh (Tel Hanan) została zaatakowana przez wspólny oddział Pierwszego Batalionu Palmachu i Brygady Karmelowej pod dowództwem Haima Avinoama. W tej operacji zginęło ponad 60 osób. Większość ofiar stanowili cywile zamordowani we własnych domach(14). W nocy z 4 na 5 stycznia 1948 Hotel Semiramida w Jerozolimie został wysadzony w powietrze przez oddział Hagany. 26 osób poniosło śmierć, miedzy innymi hiszpański dyplomata, oraz wiele kobiet i dzieci. W specjalnym śledztwie Brytyjczyków Hagana przyznała się do zamachu twierdząc, że była tam baza oddziałów arabskich. Śledztwo jednak wykazało, iż nie było tam żadnej bazy oddziałów arabskich, a sam zamach był „masowym morderstwem niewinnych ludzi”(15). Nocą z 14 na 15 lutego 1948 r. w wiosce Sa’sa’ oddział izraelski wysadził ponad 20 budynków wraz z przebywającymi tam mieszkańcami, ponad 60 ofiar śmiertelnych(16). 15–20 lutego 1948 Czwarty Batalion Palmachu, pod dowództwem Josefa Tabenkina wkroczył do wioski Qisarya. Wszyscy wieśniacy, którzy nie zdążyli uciec zostali zamordowani(17). 1-4 maja 1948 w Ayn al.-Zayntun oraz pobliskich wsiach, w ciągu 3 – 4 dni zdarzyło się pięć osobnych masakr. Trzeci batalion Palmach i batalion OC pod dowództwem Moshe Kelmana wrzucał do domów wieśniaków granaty, siedemdziesięciu pojmanych wieśniaków z rękami związanymi zostało rozstrzelanych. Kelman wyznaczył Netiva Ben-Yehuda by rozwiązał ręce umarłym przed oczekiwaną wizytą Czerwonego Krzyża(18). W nocy z 13 na 14 Maja 1948 w Abu Susa oddział izraelski pojmał 12 mieszkańców, 10 mężczyzn i 2 kobiety (starsza i młoda). Mężczyźni i starsza kobieta zostali rozstrzelani od razu. Młoda kobieta została wielokrotnie zgwałcona, a następnie zastrzelona(19). 18 maja 1948 r. w Akr, w kilka miesięcy po zdobyciu miasta izraelscy żołnierze dokonywali systematycznych mordów na pozostałych w mieście Arabach. Porucznik Petite obserwator ONZ wiedział o zamordowaniu ponad 100 mieszkańców miasta. Dla reszty utworzono specjalne getto w części starego miasta. Opisuje on przypadek Mohammeda Fayeza Soufiego i czterech innych osób, którzy zostali złapani na próbie przedostania się z getta do swojego domu, po dostawieniu pistoletów do skroni zostali zmuszeni do wypicia cyjanku(20). 20 maja z wioski al-Kabri, uciekli wszyscy mieszkańcy oprócz siódemki dzieci, która się ukryła. Dowódca 2l batalionu Dov Yirmiya ustawił dzieci pod ścianą a następnie rozkazał oddać salwę z karabinu maszynowego. W drodze z wioski wszyscy napotkani na drodze przez ten oddział uchodźcy zostali rozstrzelani salwami z karabinu maszynowego, mężczyźni po przesłuchaniu strzałem w tył głowy. Dowódca brygady po takich operacjach wojskowych doczekał się nominacji na generała brygady(21). 22 maja 1948 w wsi Tantura ponad 200 wieśniaków, głównie młodych ludzi zostało rozstrzelanych przez Brygadę Alexanronii(22). 11 czerwca 1948 atakiem na miasto Lydda dowodził major Mosze Dajan. Miasto poddało się. Przez megafon nawoływano ludność miasta do stawienia się w meczecie. Gdy ponad 80 ludzi przyszło, zostali w meczecie rozstrzelani, następne 20-50 osób zostało zmuszonych do uprzątnięcia ciał i również podzieli ten sam los. Po tym wszystkim mieszkańcy Lydda i sąsiadującego Ramle zostali wypędzeni z Lydda, w wyniku, którego prawdopodobnie prawie setka zmarła(23). Icchak Rabin, późniejszy premier Izraela w swoich pamiętnikach napisał, iż w trakcie spotkanie z Ben Gurionem i Jigalem Allonem, ten ostatni spytał Ben Guriona: „Co zrobimy z ludnością Lydda?”, ten mu odparł: „Wypędzić ich”(24). Podczas marszu w pustynnym upale zmarło ponad 100 osób głównie starców i dzieci. W historiografii, jak i w pamięci wielu Palestyńczyków, to wydarzenie zostało nazwane „marszem śmierci z Lydda”(25). Pod koniec czerwca 1948r. w Elot (w okolicach Nazaretu) oddział żydowski zatrzymały czterdziestu sześciu młodych ludzi i wywiózł w nieznanym kierunku. 3 sierpnia zostali znalezieni martwi w rowie na wzgórzu w pobliżu wioski(26). 24-29 wrzesień 1948r. masakra w wiosce Hula na terytorium Libanu. Opis oficera biorącego udział w masakrze: „Podczas operacji Hiram otrzymałem sprawozdanie, że w tej wsi nic było żadnego oporu i żadnej nieprzyjacielskiej działalności. Dwóch wyższych oficerów wydało jednak rozkaz rozstrzelania wszystkich mieszkańców i wysadzenia wszystkich domów, zginęło ponad 100 wieśniaków”(27). 29 października 1948r. wieś al–Dawayima. Opis żołnierza, członka Mapam – Shabatai Kaplana: „Wieś została zajęta bez walki przez 89 brygadę(8 batalion). Najpierw zostało zabitych 80 do 100 osób, mężczyzn, kobiet, dzieci. Dzieci zabijane były przez rozbijanie ich głów kijami. Nie było domu bez trupów. Mieszkańcy zostali zamknięci w swych domach, kilka kobiet wywleczonych z nich zostało zgwałconych i zastrzelonych. Jeden z dowódców wezwał saperów do podłożenia ładunków wybuchowych od domy. Domy z jeszcze żyjącymi mieszkańcami zostały wysadzone. Łącznie liczba zabitych wynosiła około 200”(28). 30 października mieszkańcy wioski Eilbaun wywiesili białe flagi na widok zbliżających się wojsk izraelskich, zgromadzili się w kościele, a duchowny greckokatolicki ksiądz Markos poddał wieś. Najpierw jeden wieśniak został zastrzelony a drugi raniony. Następnie wybrano z wioski dwanaścioro dzieci i rozstrzelano je na oczach rodziców(29). 30 października 1948 r. w wiosce Safsaf wojsko izraelskie zapędziło całą ludność wioski na plac między dwoma budynkami. Wybrano cztery dziewczyny (jedna miała 13 lat), które zaprowadzono do pustego domu i tam zgwałcono (jedna przeżyła), następnie 70 osobom zawiązano oczy i rozstrzelano jedno po drugim(30). Zgodnie z wytycznymi Ben Guriona, Hagana zaadoptowała bezwzględną politykę represji, w celu sterroryzowania ludności arabskiej. To właśnie działania Hagany, a nie grup ekstremistycznych takich jak Irgun Cwai Leumi, czy Lohamei Herut of Israel, spowodowały exodus Palestyńczyków w 1948 r. Nacjonalistyczne dążenie do absorpcji coraz większego terytorium spowodowały rozlanie się fali terroru na coraz większy teren. W wyniku ich działań swoje domy opuściło 750 tysięcy arabskich mieszkańców Palestyny z prawie 400 wiosek, miejscowości, miast. Pod koniec 1948 r. Hagana została przekształcona najpierw w Tsahal, a następnie w Izraelskie Siły Obronne (I.D.F) – regularną armię państwa Izrael. Oczywiście nie wszystkie działania Hagany w czasie tzw. Wojny o Niepodległość Izraela (w najnowszej historiografii rozpowszechniają się nazwy: „pierwsza wojna żydowsko-arabska”, lub „wojna 1948-49”) były tak barbarzyńskie, jednak chcąc poznać przyczyny obecnej sytuacji na Bliskim Wschodzie należy je poznać.

Opracował: dr Adam Krawczyk, Uniwersytet Śląski
_________________________________________
Przypisy

1 Yishuv – społeczność żydowska w Palestynie za czasów mandatu brytyjskiego.
2 Histadrut – centrala żydowskich związków zawodowych
3 Selfa Lance, Zionism: False Messiah, “International Socialist Review”, Spring 1998.
4 Brenner Lenni, Zionism in the Age of the Dictators A Reappraisal, http://www.marxists.de/middleast/brenne/index.htm, s 112. Patrz także: Schoenman Ralph, The Hidden History of Zionism, Veritas Press, Vallejo California 1988 s.69.
5 Mimo, iż sama wcześniej planowała zamach na hotel Króla Dawida, a także wspierała Irgun w przygotowaniach do niego.
6 Schoenman Ralph, The Hidden History of Zionism, Veritas Press, Vallejo California 1988 s.98.
7 Tamże s.96.
8 Tamże
9 Tamże
10 W periodyku “Tikun” (Marzec/Kwiecień 1998) Benny Morris pisał: „ Kiedy przywództwo Yishuv formalnie przyjęło rezolucję w 1947r. mówiącą o dużym terenie dla izraelskiego społeczeństwa…Ben Gurion sprzeciwił się i był niezmiernie nieszczęśliwy faktem podziału, chciał jak najwcześniej wywołać wojnę jako idealną okazję, by rozszerzyć granice nowego państwa , poza granice podziału ONZ kosztem Palestyńczyków”.
11 Said Edward, “Question Palestine” Vintage 1980. s.33.
12 Khalidi, Walid, All That Remains: The Palestinian Villages Occupied and Depopulated by Israel in 1948, “The Institute for Palestine Studies”, 1992. s. 465 – 466.
13 Tamże, s. 151-154
14 Sami Hadawi, Bitter Harvest: A Modern History of Palestine, New York, 1990 , s. 88.
Who Are the Terrorists? s. 21.
15 Who Are the Terrorists?, s. 19.
16 Jon Kimche and David Kimche, Both Sides of the Hill: Britain and the Palestine War. London: Secker & Warburg, 1960, s. 84. Hadawi , Bitter, s. 88. Patrz także: Who Are the Terrorists?, s. 21-22.
17 Not Only Deir Yassin (Guy Erlich, “Hair” 6 Maj 1992), Również: Morris, Birth…, s.54
18 Morris, Birth…, s. 102 s. 321. Not Only Deir Yassin
19 Morris, Birth….s.. 127. Również: Not Only Deir Yassin
20 Palumbo Michael, The Palestinian Catastrophe: The 1948 Expulsion of a People from Their Homeland, Quartet, 1987, s. 119
21 Not Only Deir Yassin. Również: Morris, Birth…, s 125.
22 Pappe Ilan, Journal Palestine Studies; Vol XXX. nr 3 [ Spring 2001; Issue 119].
23 Palumbo M, Palestinian ..s.126-138.Patrz także: Hadawi S.,, Bitter Harvest, s. 88. również: Not Only Deir Yassin. Morris, Birth…, s. 205-206.
24 Pamiętniki Icchaka Rabina wydane w Izraelu zostały ocenzurowane, komitet cenzurujący nie dopuścił do opublikowania fragmentów opisujących wygnanie mieszkańców Lydda i Rumle. Dopiero po kilku latach „ New York Times” opublikował wycięte fragmenty, a do izraelskiej społeczności dotarły dzięki audycji radiowej w okrojonej formie i z komentarzem zaprzeczającym faktom podanym przez Rabina. Patrz: Shipler David, Arabowie i Żydzi w Ziemi Obiecanej, Warszawa 2003, s.51.
25 The Lydda Deatch March, „The Link”, Volume 33, Issue, July-August 2000.
26 Sabri Jiryis, Arabs in Israel, New York, 1976, s. 154
27 Hadawi, Bitter…, s. 89, patrz także: Morris. Birth…, s. 350,
28 Morris, Birth…, s. 222-223. Patrz także: Simha Flapan, The Birth of Israel: Myths and Realities, New York: Pantheon, 1987, s. 94,
29 Morris, Birth…, s. 229. Również: Palumbo, Palestinian…. s. 164.
30 Morris, Birth… s.350.